محوطه ازبکی؛ میراث دار نخستین دوره روستانشینی در ایران و خاورمیانه

نشست تخصصی بررسی یافته های باستان شناسی محوطه ازبکی شهرستان نظرآباد با حضور دکتر یوسف مجیدزاده در روز پنج شنبه 24 آذر 1390 در دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج برگزار شد. پوینده مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان البرز در این نشست گفت: «ثبت جهانی ازبکی در توسعه گردشگری ایران و جذب توریست در منطقه اهمیت فراوان دارد.» وی بیان داشت: «متاسفانه در استان تازه تاسیس البرز و استان های همجوار مانند تهران، قم و گیلان آثار باستانی ثبت جهانی شده وجود ندارد و ثبت جهانی محوطه ازبکی می تواند بحث گردشگری این استان و استان های همجوار را حائز اهمیت کند.» وی یادآور شد: «ثبت جهانی محوطه تاریخی ازبکی از سوی استانداری در برنامه راهبردی ریاست جمهوری در قالب ماده 215 مطرح شده است و سعی داریم در برنامه توسعه پنجم این امر تحقق یابد.»

دکتر یوسف مجیدزاده سرپرست گروه کاوش محوطه ازبکی نیز در این همایش در خصوص وجه تمایز کاوش این محوطه تاریخی گفت: «محوطه تاریخی ازبکی در فلات مرکزی ایران بزرگترین منطقه ای است که در آن آثار باستانی مربوط به دوره مادها پیدا شده است.» وی افزود: «منطقه چشمه علی، سیلک و بیش از یکصد محوطه تاریخی و باستانی که آثار تمدن و فرهنگ ایران در آنها کشف شده است به پای محوطه ازبکی و تمدنی که در آن وجود داشته نمی رسد.» وی بیان داشت: «محوطه ازبکی با مساحت 576 کیلومتر مربع در شهرستان نظرآباد واقع شده و دارای 10ثپه تاریخی است.» مجیدزاده افزود: «به گفته شیوخ محلی، نام این روستا به احتمال فراوان در دوران صفوی یا بعدها، «یوزبیگی» بوده که با گذشت زمان به اوزبیگی و سپس به ازبکی تغییر نام یافته و به همین دلیل تپه اصلی این محوطه ازبکی نامگذاری شده است.»

وی اظهار داشت: «تعدادی از تپه های اقماری آن اسامی ترکی از قبیل یان تپه به معنای تپه کناری، گوموش تپه به معنای تپه نقره ای، جیران تپه که به معنای آهوی ماده و دیگر تپه ها توسط کاوشگران به نام های مارال تپه به معنی آهوی نر و دوشان تپه به معنای تپه خرگوش نامگذاری شده است.» وی یادآور شد: «در محوطه ازبکی سه دوره پیش از تاریخ، عصر آهن و دوره مادها شناسایی شده و قدیمی ترین آثار در یان تپه و جیران تپه به دست آمده است.» مجیدزاده با اشاره به کاوشگری در محوطه ازبکی در شش فصل افزود: «آثاری که در محوطه ازبکی یافته شد مربوط به شش هزار سال پیش است و وجود قدیمی ترین خشت های لقمه ای شکل دست ساز خاورمیانه و دیوارهای مستقیم در شکل بناهای این منطقه نشان از آغاز معماری در منطقه است.» وی گفت: «در کاوش های این منطقه فلز و مس یافت شده است و نشان از این است که در هزاره ششم و هفتم پیش از میلاد فلز و علم به استفاده از فلز وجود داشته است.»

این کاوشگر گفت: «در محوطه ازبکی، عبادتگاه، قبرستان هایی که به شکل جنین مردگان را دفن و یا مانند جیران تپه که مربوط به عصر آهن است و تدفین اسلامی انجام می شده یافت شده است.» وی یادآور شد: «وجود سقف جناقی در بناهای محوطه ازبکی در دوره مادها منحصر به فرد است، همچنین وجود سفال خاکستری، روشن و تیره در دوشان تپه به صورت یک جا همه نظریات مربوط به عصر آهن یک و دو و سه را به هم ریخته است.» مجیدزاده افزود: «زیباترین ظروف در عصر آهن در محوطه ازبکی یافت شده و استفاده از جرز برای نگه داشتن دیوار برای اولین بار در این دوره بکار گرفته شده است.» وی با بیان اینکه هنر نزد ایرانیان است، گفت: «ایرانی ها در تمام دوران اگر هنری را هم به عاریه گرفته باشند، به نحو احسن آن را پرورش داده اند و این یکی از ویژگی های ایرانی است.» وی با اشاره به اینکه محوطه ازبکی هنوز جای کار و کاوش دارد، افزود: «در طول زمان کاوش و حفاری در سایت ازبکی پیشنهاد ساخت سایت موزه در منطقه به سازمان میراث وقت داده شد که متاسفانه به دلیل برخی نامهربانی ها این کار تا این زمان انجام نشده در حالی که برای اقتصاد و گردشگری منطقه ضروری است.» وی افزود: «مرمت یک اصل جدا نشدنی برای حفظ آثار باستانی است، سازمان میراث فرهنگی به هیچ وجه نباید هیچ برنامه حفاری را انجام دهد مگر اینکه بودجه ای برای مرمت در نظر گرفته باشد.»

داغ فراموشی محوطه باستانی 9 هزارساله ازبکی بعد از گذشت 14 سال، بار دیگر با برگزاری این همایش تازه گردید. آخرین اطلاعات از این تپه باستانی که پرونده آن برای ثبت جهانی آماده می‌شود، نشان می‌دهد که قلعه مادی آن تخریب شده و دریاچه قویی وسط آن زده شده است. محوطه باستانی 9 هزارساله ازبکی و تنها قلعه باقیمانده از دوره ماد که قرار بود، به سایت موزه پژوهشی بزرگ خاورمیانه تبدیل شود اکنون به گفته شاهدان ویرانه‌ای بیش نیست و اشیا موزه‌ای و مطالعاتی کشف شده از لایه‌های تاریخی آن بدون متولی رها شده‌است. دکتر یوسف مجیدزاده، کاوشگر این سایت تاریخی که پس از مدت‌ها از این سایت دیدن کرده، در باره وضعیت آن می‌گوید: «وقتی پس از مدتی به دیدن تپه رفتم، قلعه از بین رفته و بخشی از آن بیغوله شده، مالک در زمین این محوطه استخری ساخته و در آن قو رها کرده بود!»

 این باستان‌شناس برجسته، کتاب دو جلدی از یافته‌های این محوطه تاریخی را تهیه و تدوین کرده، جلد نخست این کتاب درباره هنر و معماری و جلد دوم را در ارتباط با ‌ سفال‌های محوطه ازبکی است. «دهقان سانیچ»، مدیر اداره میراث فرهنگی کرج که مسئولیت برگزاری این همایش را بر عهده داشته است، درباره آن می‌گوید: «هدف اصلی از برگزاری این همایش این است که جایگاه و اهمیت تپه ازبکی به اهالی بومی کرج و همچنین مسئولان مربوطه شناسانده شود.» دهقان در پاسخ به این سوال که اکنون وضعیت تپه ازبکی نامناسب است و تا کنون چه اقداماتی برای نجات آن انجام شده، می‌گوید: «در مورد حفاظت از تپه ازبکی بحث‌های بسیاری مطرح است. یکی از مهمترین بحث‌ها، بحث تملک است و باید اقدامات جدی برای این امر انجام شود.» او امیدوار است که مسئولان مربوطه با آشنا شدن بیشتر با نقش، جایگاه و اهمیت تپه ازبکی، برنامه‌های جدی برای نجات بخشی آن داشته باشند. رییس سازمان میراث فرهنگی استان البرز چندی پیش خبر از تهیه پرونده ثبت جهانی محوطه باستانی تپه ازبکی را داده بود.

این در حالی است که مشاهدات خبرنگار خبرگزاری میراث فرهنگی (CHN) گویای آن است که تپه ازبکی دچار تخریب تدریجی شده و معرض نابودی است. زمان ریاست حسین مرعشی بر سازمان میراث فرهنگی رایزنی‌های بسیار جدی برای تملک این سایت باستانی انجام شده بود با این حال بعد از آمدن مدیران بعدی این طرح به صورت نیمه کاره رها شد. این در حالی است که کهن‌ترین آثار محوطه ازبکی در یان تپه واقع در 700 متری تپه اصلی است که در این منطقه کم ارتفاع بقایای پنج دوره معماری خشتی متعلق به دو دوره فرهنگی در هزاره های ششم و هفتم پیش از میلاد شناسایی شده است. قدیمی ترین دوره معماری این تپه از نوع کهن‌ترین خشت‌های تاکنون به دست آمده از حفریات باستان شناسی در کل منطقه است. دوشان تپه هم در حدود 250 متری غرب تپه ازبکی واقع شده و نتیجه حفریات در آن تا کنون به شناسایی سه دوره معماری از عصر آهن منجر شده است.    

منبع: خبرگزاری ایرنا و خبرگزاری میراث فرهنگی (CHN).